‘อแดปโตเจน (adaptogen)’ หรือเรียกอีกอย่างว่า ‘อแดปโตเจนิก เฮิร์บ (adaptogenic herbs)’
คือ สารสกัดจากสมุนไพรธรรมชาติที่ให้ฤทธิ์ในการความคุมกระบวนการทางสรีระวิทยา ช่วยให้เกิดความสมดุลของร่างกาย เช่น ช่วยลดการเกิดสภาวะเครียดในร่างกาย และที่สำคัญต้องไม่เป็นพิษ
ความรู้ในเรื่องของอแดปโตเจนจริงๆแล้วไม่ใช่เรื่องใหม่ และได้มีการใช้กันมายาวนานนับพันปี ทั้งในตำราอายุรเวทของอินเดีย และการแพทย์แผนโบราณของจีน
แต่คำๆนี้กลับถูกเผยแพร่และใช้เรียกครั้งแรกในปี 1947 เพื่ออธิบายถึงสารที่มีฤทธิ์ต่อต้านความเครียด และกระบวนการทางชีวภาพที่ช่วยบำบัดอาการเครียด ซึ่งต่อมาภายหลังในปี 2008 ก็ได้เริ่มมีการศึกษาทางคลินิก และมีงานวิจัยตีพิมพ์ออกมามากมาย
อแดปโตเจนช่วยบรรเทาอาการเครียด โดยทำหน้าที่คล้ายตัวปรับอุณหภูมิในห้องที่ช่วยให้อุณหภูมิไม่สูงหรือต่ำเกินไป กล่าวคือ อแดปโตเจนจะทำหน้าที่ปรับและรักษาสมดุลของฮอร์โมนที่เกี่ยวข้องกับการเกิดสภาวะเครียด เช่น ฮอร์โมนคอร์ติซอล รวมถึงการขับสารพิษเพื่อลดผลเสียที่เกิดจากความเครียดในร่างกาย และช่วยให้เซลล์ใช้ออกซิเจนในการเผาผลาญได้อย่างมีประสิทธิภาพ
อแดปโตเจน จะช่วยให้ร่างกายเพิ่มความสามารถในการต้านทานต่อความเครียด และลดระดับการตอบสนองต่อฮอร์โมนความเครียดลง (เส้นสีเขียว)
ดังนั้น แทนที่ร่างกายจะเกิดภาวะเหนื่อยจากความเครียด อแดปโตเจนจะช่วยให้ร่างกายมีการปรับตัว และต้านทานต่ออาการเครียดได้ดีขึ้น ซึ่งการที่ร่างกายสามารถปรับตัวต่อความเครียดได้แล้ว ก็จะส่งผลต่อการทำงานของสมอง ระบบประสาทให้ทำงานดีขึ้นด้วย อแดปโตเจนจึงช่วยทำให้เกิดสมดุล รวมทั้งชะลอความเสื่อมของสมองและระบบประสาท
สมุนไพรที่มีฤทธิ์เป็นอแดปโตเจน (adaptogen) จะต้องมีคุณสมบัติของอแดปโตเจนครบทั้ง 3 ประการ คือ
สมุนไพรจำนวนมากมายมีแนวโน้มของการมีคุณสมบัติอย่างใดอย่างหนึ่ง แต่มีสมุนไพรเพียงไม่กี่ชนิดที่มีคุณสมบัติครบทั้ง 3 ประการและถูกจัดเป็นอแดปโตเจน (adaptogen)
ตัวอย่างสมุนไพรที่จัดเป็นอแดปโตเจน ได้แก่ โสมเกาหลี, โสมไซบีเรีย, โสมอินเดีย, ผลชิแซนดร้า, ใบบัวบก หรือขมิ้นชัน เป็นต้น
มีการศึกษาวิจัยในเรื่อง อแดปโตเจน (adaptogen) และถูกตีพิมพ์ในวารสารชั้นนำที่มีชื่อเสียงมากมาย เกี่ยวกับการใช้สมุนไพรที่มีฤทธิ์ของอแดปโตเจนนี้ในการแพทย์ทางเลือก (Alternative Medicines) โดยเฉพาะการแพทย์แผนโบราณของจีน และทางอายุรเวทของอินเดีย เพื่อใช้ลด ความเครียด ช่วยการนอนหลับ สร้างเสริมระบบภูมิคุ้มกันของร่างกาย รวมทั้ง เสริมสร้างการทำงาน ชะลอความเสื่อมของสมอง และระบบประสาท